ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

36 Πρώτο Μέρος - Θεωρίες Φιλοσοφίας Δικαίου ναι εμπειρικός αλλά όχι και εννοιολογικός (ή μεταφυσικός). Ο Χαρτ έφτασε μάλιστα στο σημείο να παραδεχθεί ότι σε κάθε νομοθεσία υπάρχει ενός κοινός ηθικός πυρήνας, τον οποίο δεν δίστασε να αποκαλέσει «ελάχιστο περιεχόμενο φυσικού δικαίου». Για παράδειγμα, είναι αδιανόητο γιά οποιαδήποτε νομοθεσία να επιτρέπει χωρίς κα- νένα περιορισμό την ανθρωποκτονία, ή να μην αναγνωρίζει την αρχή ότι ο καθέ- νας φέρει ευθύνη γιά τις βλαπτικές επιπτώσεις των παράνομων συμπεριφορών του στους άλλους. Και πάλι όμως, η παραδοχή αυτή όχι μόνο αναφέρεται σε ένα μικρό μόνο μέρος του εκάστοτε θετικού δικαίου, αλλά και αποτελεί μία γενική ιστορική παρατήρηση και όχι επισήμανση μιας απαραίτητης προϋπόθεσης ώστε να υπάρχει δίκαιο.» Ο Καθηγητής Παύλος Σούρλας συνεχίζοντας την σκέψη του αναφέρει χαρακτηρι- στικά ότι: «Στο ερώτημα εξ άλλου αν ο εννοιολογικός χωρισμός δικαίου και ηθικής σημαίνει ότι έχουμε καθήκον υπακοής ακόμη και μία ανήθικη νομοθεσία, ο Χαρτ απάντησε επιμένοντας σε μία σαφή διάκριση μεταξύ νομικού και ηθικού καθήκο- ντος: από νομική σκοπιά έχουμε καθήκον συμμόρφωσης ακόμη και σε εντελώς ανήθικους νόμους, αντίστοιχη ηθική δέσμευση όμως δεν υφίσταται – η εννοιολο- γική αυτή διάκριση είναι μάλιστα κατ’ αυτόν και ηθικά επικροτήσιμη, επειδή μας βοηθάει να έχουμε σαφή εικόνα γιά το ποιό ακριβώς είναι το δίλημμα ενώπιον του οποίου βρισκόμαστε σε τέτοιες περιπτώσεις. Προς το τέλος της ζωής του ο Χαρτ έκανε μία πρόσθετη υποχώρηση προς τους αντιθετικιστές αντιπάλους του. Προσχώρησε στην άποψη ότι ο σύνδεσμος δι- καίου και ηθικής ορισμένες φορές μπορεί να είναι ακόμη και αναγκαίος. Αυτό συμβαίνει στα νομοθετικά εκείνα συστήματα που ανάγουν από μόνα τους την ηθι- κή – ή συνηθέστερα ένα μέρος της – σε αναγκαίο συστατικό του ίδιου του θετικού δικαίου (γι’ αυτό και ο θετικισμός του Χαρτ χαρακτηρίστηκε « ηθικός θετικισμός ») 98 . 98. Waldron J., Normative (or Ethical) Positivism, in Coleman J. L. (ed), Hart’s Postscript: Essays on the Postscript of ‘Τhe Concept of Law’ , Oxford University Press, Oxford, 2001, 410 επ. Την άπoψη αυτή είχαν ήδη διατυπώσει ορισμένοι μαθητές του, που αυτoαπoκλήθηκαν θετικοί ή εσω- κλείοντες θετικιστές ( positive or inclusive legal positivists ). Βλ. ιδίως Coleman J. L., Negative and Positive Positivism , 11 Journal of Legal Studies 11, 1982, 139 επ., και The Practice of Principle, 103 επ., Waluchow W, Inclusive Legal Positivism, Clarendon Press, Oxford, 1994. Για την σχετι- κή συζήτηση μεταξύ των θετικιστών βλ. περαιτέρω Soper P., The Ethics of Deference: Learning from Law’s Morals , Cambridge University Press, Cambridge, 2002, ιδίως 92 επ., Marmor A., Exclusive Legal Positivism και Himma K. E., Inclusive Legal Positivism , αμφότερα σε Coleman J., Shapiro S. (eds), The Oxford Handbook of Jurisprudence and Philosophy of Law , Oxford University Press, Oxford, 2002, 104 επ. και 125 επ. αντίστοιχα, Kramer M. H., On Morality as a Necessary or Sufficient Condition for Legality , 48 American Journal of Jurisprudence, 2003, 53 επ. Πρoς την θέση του «περικλείοντος» θετικισμού ο Χαρτ έκλινε πρoς τo τέλoς της ζωής τoυ, όπως πρoκύπτει από τo «Postscript» πoυ δημoσιεύθηκε μετά τo θάνατό τoυ στη 2η έκδoση τoυ βιβλίου του με τίτλο The Concept of Law , Clarendon Press, Oxford, 1994, 238-276, ιδίως 250 επ.