ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

38 Πρώτο Μέρος - Θεωρίες Φιλοσοφίας Δικαίου θερία και ισότητα των πολιτών, γιά αγαθά όπως η υγεία, η παιδεία 100 και ο πολιτισμός, έστω και αν γιά όλα αυτά μιλάει διαμέσου της αυθεντίας του νομοθέτη.» Και ο Καθηγητής Παύλος Σούρλας ολοκληρώνει τις σκέψεις του ως ακολούθως: « ο σύγχρονος αντιθετικισμός πολύ απέχει από το να ισχυρίζεται ότι δίκαιο και ηθι- κή συμπίπτουν ή ότι σε περίπτωση αντινομίας μεταξύ τους το προβάδισμα ανή- κει στην ηθική χωρίς κανένα παραπέρα περιορισμό, ιδίως χωρίς να λαμβάνονται υπ’ όψη τα θεσμικά γεγονότα της εκάστοτε έννομης τάξης. Η προσέγγιση αυτή δικαίου και ηθικής δεν σημαίνει ότι η ηθική σε όλο το εύρος της είναι εξ ίσου κρίσιμη για το δίκαιο. Σκοπός του δικαίου δεν μπορεί να είναι το να κάνει τους πολίτες ενάρετους – αυτό δεν θα ήταν σε μεγάλο βαθμό συμβατό με τον εξαναγκασμό και θα καταντούσε την πολιτεία τυραννική . Η ηθική αποστολή του δικαίου πρέπει να περιορίζεται στην εξασφάλιση ορισμένων βασικών εξωτε- ρικών προϋποθέσεων, ώστε η αρετή 101 να παραμένει ως ανοιχτή δυνατότητα αλλά και ως χώρος ευθύνης γιά τον καθένα. Αυτή είναι άλλωστε και η ηθική βάση των δικαιωμάτων, αλλά και ο λόγος που καθιστά θεμιτό τον εξαναγκασμό. Και εκεί όπου ο εξαναγκασμός είναι θεμιτός, υπάρχει αντίστοιχο όχι μόνο ένα νομικό αλλά και, άρρηκτα ενωμένο με αυτό, ένα ηθικό καθήκον συμμόρφωσης. Μάλιστα το καθήκον αυτό εξακολουθεί να υφίσταται ακόμη και προς μεμονωμένες ρυθμίσεις που δεν αντέχουν σε έναν εμπεριστατωμένο ηθικό έλεγχο, αρκεί το νομοθετικό σύ- στημα να μην κλονίζεται συνολικά από την υπερβολική συχνότητα τέτοιων ηθικών αστοχιών ή την κατάφωρη παραβίαση εντελώς θεμελιωδών ηθικών αρχών της κοινωνικής μας συμβίωσης.» Πάντως επανερχόμενοι στον Ραζ, πρέπει να τονιστεί ότι η άποψή του για το κράτος δικαίου είναι περιορισμένη, αποκλείοντας τα ανθρώπινα δικαιώματα από το κράτος δικαίου και ισχυριζόμενος ότι μπορεί να υπάρξει κράτος δικαίου και χωρίς ανθρώ- πινα δικαιώματα, σε ένα μη δημοκρατικό καθεστώς εκτεταμένης φτώχειας, ρατσι- σμού, ανισοτήτων ανδρών και γυναικών. Αυτή άποψη είναι σήμερα αδύνατον να και στην αρχή του ίσου σεβασμού για τον καθένα» (σελ. 34), «ως σύγχρονη νομική έννοια η ανθρώπινη αξιοπρέπεια συνδέεται με το στάτους το οποίο αποκτούν πολίτες στην αυτοπα- ραγόμενη πολιτική τάξη. Οι πολίτες ως αποδέκτες απολαμβάνουν τα δικαιώματα τα οποία προστατεύουν την ανθρώπινη αξιοπρέπειά τους μόνον όταν καταφέρνουν να ιδρύσουν και να διατηρήσουν από κοινού μία πολιτική τάξη θεμελιωμένη στα ανθρώπινα δικαιώματα. Τα ανθρώπινα δικαιώματα, συνεπώς, δεν έρχονται σε αντιπαράθεση με την δημοκρατία, αλλά είναι εξ ίσου πρωταρχικά με αυτήν» (σελ. 38-39). 100. Βλ και Φουντεδάκη Π., Το κοινωνικό δικαίωμα στην παιδεία: η διάσταση θεωρίας και πράξης ως η αλήθεια του δικαιώματος, σε Σωτηρέλης Γ., Τσαϊτουρίδης Χ., Κοινωνικά Δικαιώματα και Κρίση του Κράτους Πρόνοιας, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, 2007, 178, 179. 101. Ανωτάτη αρετή είναι η πειθαρχία κατά τον Καζαντζάκη, Καζαντζάκης Ν., Ασκητική, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα, 2014, 35: «έτσι μονάχα σοζυγιάζεται η δύναμη με την επιθυμία». Αυτή η φράση αντιστοιχεί απολύτως στον «χώρο ευθύνης για τον καθένα» που αναφέρει εδώ ο Καθηγητής Σούρλας.