13 / 74
11
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η διαφάνεια αποτελεί μια από τις λέξεις-κλειδιά που καθορίζουν εννοιολογικά τη
σύγχρονη δημοσιονομική διακυβέρνηση. Παρουσιάστηκε στην αρχή ως όρος, για
να αναχθεί στη συνέχεια σε ιδέα και να καταστεί τελικά θεσμική απαίτηση. Ήδη
από την δεκαετία του 1980 και ενώ η διαφάνεια είχε αρχίσει να εμφανίζεται ως αί-
τημα στις προτάσεις διοικητικής και δημοσιονομικής μεταρρύθμισης κάποιων κρα-
τών, απέκτησε εργαλειακή αξία με την ίδρυση της «Διεθνούς Διαφάνειας» το 1993
από τον Peter Eigen. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η διαφάνεια κατέστη κριτήριο αξιολό-
γησης των κρατών ολόκληρης της υφηλίου. Έκτοτε, η διαφάνεια, που από άποψη
θεσμικής αξιολόγησης ήταν δύσκολο να ενταχθεί λειτουργικά και να δικαιολογηθεί
στο παραδοσιακό συγκεντρωτικό κράτος, ανήχθη σε μια από τις θεμελιώδεις αρχές
στην προσπάθεια για την ανασυγκρότηση ενός σύγχρονου κράτους, προσανατολι-
σμένου στην αξιολόγηση των αποτελεσμάτων. Βέβαια, η μέχρι τώρα εμπειρία δεί-
χνει ότι ενώ η εννοιολογική στόχευση της διαφάνειας είναι φιλόδοξη και εκτεταμέ-
νη, η πραγμάτωσή της εντούτοις είναι δύσκολο να επιτευχθεί.
Η ιστορία της έννοιας παρουσιάζει ενδιαφέρον, αφού δείχνει με ποιον τρόπο αυτή
βγήκε από το περιθώριο και τη σκιά και κατέστη ένα από τα ζητούμενα της σύγχρο-
νης «χρηστής διακυβέρνησης» του κράτους. Καταρχάς, οι φιλόσοφοι δεν είχαν την
ίδια αντίληψη για την έννοια της διαφάνειας. Ο I. Kant, επιχειρηματολογώντας κατά
των μυστικών συνθηκών, αντιλαμβανόταν την έννοια με διαφορετικό τρόπο από
ό,τι ο J.J. Rouseau που από τη διαφάνεια προτιμούσε περισσότερο την ηθική ακεραι-
ότητα των δημόσιων λειτουργών. Θεωρούσε ότι τα βιβλία στα οποία καταχωρίζο-
νται οι δημόσιοι λογαριασμοί, καθώς και οι έλεγχοί τους, αντί να αναδεικνύουν τις
απάτες, απλώς τις αποκρύπτουν. Πάντως, ο Γάλλος φιλόσοφος του Διαφωτισμού
είχε συλλάβει την ιδέα ότι η διαφάνεια είναι ένας τρόπος να διασφαλιστεί η επιζη-
τούμενη ηθική ακεραιότητα. Οι δημόσιοι λειτουργοί ήταν γι’ αυτόν «τα μάτια του
Δημοσίου» και η διαφανής κοινωνία, στην οποία καμιά ιδιωτική συμπεριφορά δεν
έπρεπε να διαφεύγει από το δημόσιο βλέμμα, ήταν ένας κεντρικός μηχανισμός για
την αποφυγή των μηχανορραφιών και των συνομωσιών μέσα στην κοινωνία. Την
αντίληψη ότι η μυστικότητα είναι χαρακτηριστικό της συνομωσίας και ότι η αλήθεια
είναι ένας από τους ακρογωνιαίους λίθους της πολιτικής ζωής, είχε και ο Άγγλος φι-
λόσοφος Jeremy Bentham. Θεωρώντας ότι όσο αυστηρότερα επιτηρείται ο άνθρω-
πος, τόσο καλύτερα συμπεριφέρεται, ο Bentham υπήρξε ο εισηγητής του περίφημου
«Πανοπτικού». Στη σύγχρονη εποχή η διαφάνεια περιελήφθη στις παγκόσμιες δια-
κηρύξεις μετά τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο (π.χ. η διακήρυξη του Προέδρου των
ΗΠΑ Woodrow Wilson για την ειλικρίνεια των διεθνών συμβάσεων), τον Διεθνή Ορ-
γανισμό Εμπορίου (που αναφέρεται σε «διαφανείς» υποχρεώσεις, με την έννοια της
κοινοποίησης των πληροφοριών σχετικά με τις εμπορικές συμφωνίες), μέχρι την πε-
ρίφημη glasnost του Μιχαήλ Γκορμπατσώφ.