12 / 22
4
ΣΥΝΤΑΓΜΑ, ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΓΟΡΕΣ: «ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ» ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ;
και της αριστεράς/κεντοαριστεράς ακόμη και στον κόσμο των Ελλήνων νομικών,
σε ένα περιβάλλον δηλαδή μάλλον συντηρητικό και συνήθως απρόθυμο να παρα-
συρθεί από συνθήματα και μεγάλα λόγια.
Δεν θα με απασχολήσει το αν η αντίδραση αυτή ήταν δικαιολογημένη ύστερα
από τόσα χρόνια άκρως συντηρητικού λόγου των κυβερνώντων επί χούντας αν
όχι και από το τέλος του Εμφυλίου. Ένα τέτοιο εγχείρημα θα μπορούσε να αποτελέ-
σει θέμα εισήγησης σε ένα συνέδριο ιστορικών. Πολύ περισσότερο που, για τους
Έλληνες νομικούς, η «σοσιαλδημοκρατική» αυτή ανάγνωση του Συντάγματος, δεν
ηχούσε τότε ούτε ανατρεπτική, ούτε καν καινούργια:
Ιδού πώς ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, δηλαδή ο κατά πολύ σπουδαιότερος ιδε-
ολογικός εκφραστής της συντηρητικής παράταξης στην Ελλάδα, τοποθετούσε στη
Βουλή, το 1947, το πρόβλημα των σχέσεων πολιτείας και ατόμου, δηλαδή τη σχέ-
ση κράτους και οικονομίας, επ’ ευκαιρία της κατάρτισης όχι απλώς ενός τυχαίου
νομοσχεδίου αλλά του μεταπολεμικού Συντάγματος της χώρας, του Συντάγματος
του 1952. Απευθυνόμενος σε έναν βουλευτή, χωρίς καθηγητικές περγαμηνές, ο
οποίος του προσήπτε ότι, με το να εξαιρεί τη ραδιοφωνία από τις εγγυήσεις της
ελευθεροτυπίας ενδίδει «προς την εγελειανήν αντίληψιν της παντοδυναμίας του
κράτους», ο μετέπειτα Πρόεδρος της Δημοκρατίας του απαντούσε:
«[…] η βασική [μας] διαφωνία είναι το πού θα έχωμεν
μείζονα εμπιστοσύνην. Προς την πολιτείαν ή προς το άτομον.
Αυτή είναι η βασική διαφωνία. Η άποψις η δική μου είναι
υπέρ της πολιτείας. Εμπιστεύομαι περισσότερο εις αυτήν,
παρά εις το άτομον έναντι της πολιτείας. Και επειδή ελέχθη
ότι επηρεαζόμεθα από τας κρατούσας πολιτικάς συνθήκας,
σας επαναλαμβάνω ό,τι υποστήριξα απ’ αρχής, δηλαδή ότι η
όλη σκέψις μου βασίζεται ουχί επί των σημερινών εξαιρετικών
περιστάσεων, αλλά επί μιας γενικής τροπής της πολιτικής
ζωής της Ευρώπης, η οποία είναι αδύνατον να χειραφετηθή
από αυτόν τον αγώνα μεταξύ πολιτείας και ατόμου. Είναι
εν πρόβλημα το οποίον θα αποτελέση το κεντρικό πρόβλημα
του 20ου αιώνος. Και είναι το θέμα το πολιτικόν του άμεσου
μέλλοντος»
2
.
Δεν θα πρέπει συνεπώς να εκπλήσσει το γεγονός ότι, στις δυο δεκαετίες του
δυσυπόστατου μετεμφυλιακού κοινοβουλευτισμού που επακολούθησαν -της «κα-
χεκτικής» δημοκρατίας, σύμφωνα με τον επιτυχή χαρακτηρισμό του Ηλία Νικολα-
2. Επιτροπή Αναθεωρήσεως του Συντάγματος (Β’ Ψηφίσματος), Εστενογραφημένα Πρακτικά, τ.Γ’,
Αθήναι, Εθνικόν Τυπογραφείον, 1948, συνεδρ. ΡΙΑ της 29.7.1947, σ. 1018-19.