ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

Ιστορική εξέλιξη της κατοχύρωσης των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων

ματισμού, δηλαδή τη διεκδίκηση της θέσπισης θεμελιωδών κανόνων για την

οργάνωση και τον περιορισμό της κρατικής εξουσίας. Η ιστορική αφετηρία

του κινήματος αυτού μπορεί να εντοπιστεί κυρίως στη Δυτική Ευρώπη και τη

βόρεια Αμερική τον 18

αιώνα μ.Χ. (ή το νωρίτερο σε μια πρώιμη μορφή στην

Αγγλία και τις βορειοαμερικανικές αποικίες της τον 17

αιώνα).

Αντίθετα, στην αρχαιότητα το «τυπικό» Σύνταγμα ήταν ανύπαρκτο και

συνεπώς δεν ήταν καν νοητή η συνταγματική κατοχύρωση μιας σφαίρας ιδι-

ωτικής αυτονομίας των ατόμων έναντι της πολιτείας

, μέσω ενός καταλόγου

ατομικών δικαιωμάτων. Μια παρόμοια σφαίρα (π.χ. ελεύθερης επιχειρημα-

τικής δραστηριότητας) υφίστατο, ως ένα σημείο, de facto σε μερικές από τις

κοινωνίες της αρχαιότητας, ή κατοχυρωνόταν, στην καλύτερη περίπτωση, και

νομικά, με κανόνες όμως που ίσχυαν άνισα για τις διάφορες κατηγορίες του

πληθυσμού και μπορούσαν να καταργηθούν ανά πάσα στιγμή. Επίσης, εμφα-

νίζονταν κατά καιρούς διάφορες μορφές κοινωνικών παροχών («άρτος και

θεάματα» κατά τη χαρακτηριστική αρχαία έκφραση), αλλά και αυτές εξαρτώ-

νταν από τη διακριτική ευχέρεια των εκάστοτε κατόχων της εξουσίας.

Γενικότερα άλλωστε δεν υπήρχαν, και δεν μπορούσαν να υπάρξουν, στην

αρχαιότητα «ανθρώπινα» δικαιώματα, δηλαδή θεμελιώδους σημασίας δικαι-

ώματα που να ανήκουν (έστω καταρχήν ή υποθετικά) στον καθένα, δυνάμει

της ανθρώπινης ιδιότητάς του και μόνο. Ο κυρίαρχος δουλοκτητικός τρό-

πος παραγωγής προϋπέθετε αντίθετα τη διαίρεση των ανθρώπων σε ελεύθε-

ρους , και άρα δυνητικά φορείς αστικών και ενίοτε πολιτικών δικαιωμάτων,

και δούλους, στερημένους κατά κανόνα από κάθε δικαίωμα (και περαιτέρω

γυναίκες, μετοίκους, απελεύθερους κ.ά., με αντίστοιχα νομικά καθεστώτα). Οι

σποραδικές και συνήθως υπαινικτικές συμπεριφορές στην ανθρώπινη ιδιό-

τητα και σε απορρέοντα από αυτή «δικαιώματα», τις οποίες συναντά κανείς

σε φιλοσοφικές και/ή θρησκευτικές διδασκαλίες της εποχής

δεν άλλαζαν κα-

θόλου την πραγματικότητα. Έτσι ακόμη και όταν δικαιϊκοί κανόνες αναγνώ-

ριζαν κάποιο επιμέρους δικαίωμα σχετικό με την αξία του ανθρώπου, αυτό

αφορούσε συνήθως μόνο τους έχοντες την ιδιότητα του πολίτη, όπως π.χ. η

απαγόρευση βασανιστηρίων για τους ρωμαίους πολίτες (αν και ο σεβασμός

της στην πράξη ήταν άκρως προβληματικός)

. Η συγκριτικά καλύτερη νομική

θέση των δούλων σε ορισμένες πόλεις-κράτη, όπως ιδίως στην Αθήνα

, δεν

μεταβάλλει αυτή τη γενική εικόνα.

Εξάλλου, και τα πολιτικά δικαιώματα των ελεύθερων πολιτών ατόνησαν

όταν εξέλιπε η ελευθερία της ίδιας της πόλης-κράτους, δηλ. το αργότερο με

7. Βλ. G. JELLIΝΕΚ, Allgemeine Staatslehre,

1914,307. Contra Γ.ΒΛΑΧΟΥ, Η ιδέα του ελεύθε-

ρου ανθρώπου, 1994, 83 επ.

8. Βλ. M. ISHAY, Η ιστορία των δικαιωμάτων του ανθρώπου, ελλ. μτφ. 2008,53 επ.

9. Βλ. G.E.M. de STE. CROIX, Ο ταξικός αγώνας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, ελλ. μτφ.

1986, 562, 565 επ.

10. Βλ. Γ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, Η άμεση δημοκρατία, 2007, 144 επ.