ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

Βαθμίδες εξέλιξης και τυπολογία των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων

τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Στην ίδια τη Ρώμη το, κατά βάση ολιγαρχικό, πολί-

τευμα της res publica (στα ελληνικά ο όρος θα μπορούσε να αποδοθεί ως

«αβασίλευτη πολιτεία») εκφυλίστηκε σε μια σειρά αιματηρών συγκρούσεων

για περίπου εκατό χρόνια (από τη δολοφονία του Τιβέριου Γράκχου το 133

π.Χ. και μετά). Η κατάληξη ήταν η επιβολή της αυτοκρατορικής εξουσίας του

τελικού νικητή των εμφυλίων πολέμων Οκταβιανού, ουσιαστικά το 31 π.Χ.

(ναυμαχία του Άκτιου) και τυπικά το 27 π.Χ. (οπότε μπορεί να τοποθετηθεί η

έναρξη της περιόδου του principatum). Το αργότερο τότε τα πολιτικά δικαι-

ώματα των ίδιων των Ρωμαίων έχασαν κάθε πρακτική σημασία, γιαυτό άλ-

λωστε και η απονομή της ιδιότητας του Ρωμαίου πολίτη περίπου στο σύνολο

των ελεύθερων κατοίκων με διάταγμα του αυτοκράτορα Καρακάλλα το 212

μ.Χ. πέρασε σχεδόν απαρατήρητη

Η περίοδος από τον 1

αιώνα π.Χ. και μετά χαρακτηρίζεται μάλιστα, μετα-

ξύ άλλων, από την εξαπόλυση κυμάτων κρατικής τρομοκρατίας, είτε για πο-

λιτικούς λόγους (οι περιβόητες «προγραφές») είτε για θρησκευτικούς (κυρίως

διωγμοί κατά χριστιανών, τους τρεις πρώτους μετά Χριστόν αιώνες, αλλά και

αντίστροφα στη συνέχεια). Η ζωή, η ελευθερία και η περιουσία των υπηκόων

της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ήταν εκτεθειμένες στην αυθαιρεσία της εξουσί-

ας τόσο από πραγματική, όσο όμως και από νομική άποψη. Η κατάσταση του

ρωμαϊκού δημοσίου δικαίου, ιδίως από την lex de imperio Vespasiani (69/70

μ.Χ.)

και μετά, μπορούσε να περιγραφεί με τα δύο αξιώματα, στα οποία το

συνόψισε ο Ουλπιανός περίπου ενάμισι αιώνα αργότερα: Ο αυτοκράτορας

απαλλάσσεται από νομικές δεσμεύσεις (princeps legibus solutus est) και νό-

μος είναι ό,τι αρέσει στον αυτοκράτορα (quod principi placuit, legis habet

vigorem)

. Συνέχεια του ρωμαϊκού δεσποτισμού αποτέλεσε εξάλλου, για πολ-

λούς αιώνες, το «βυζαντινό» πολίτευμα. Το πιο αξιοσημείωτο γεγονός της ρω-

μαϊκής εποχής, σε ό,τι αφορά την προϊστορία των ανθρωπίνων δικαιωμά-

των, ήταν το διάταγμα του Μεδιολάνου (σημερινού Μιλάνου) το 313 μ.Χ. ,

όταν οι συναυτοκράτορες Κωνσταντίνος και Λικίνιος διακήρυξαν την αρχή

της ανεξιθρησκίας. Η ισχύς του ήταν όμως εφήμερη, καθώς η επικράτηση

του χριστιανισμού τις επόμενες δεκαετίες συνοδεύτηκε από νέους θρησκευ-

τικούς διωγμούς, κατά ειδωλολατρών και αιρετικών

. Η ανεξιθρησκεία του

Μεδιολάνου ήταν λοιπόν ένας προσωρινός πολιτικός συμβιβασμός και όχι

μια εδραιωμένη ιστορική κατάκτηση.

Στα μεσαιωνικά χρόνια (από τον 5

αιώνα μ.Χ. και έπειτα) επικράτησε στα-

διακά στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης ο φεουδαρχικός τρόπος παρα-

γωγής. Καίριο χαρακτηριστικό των φεουδαρχικών κοινωνιών ήταν η σύζευ-

ξη εκκλησιαστικής και κοσμικής εξουσίας, ως άμεσο απότοκο του καθοριστι-

11. Βλ. J. ELLUL, Histoire des Institutions, 1-2,

1992, 413 επ, 489 επ.

12. Βλ. Ν.ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΥ, Ρωμαϊκόν δίκαιον, Α΄, 1974, 140 επ.

13. DigestaI, 3, 31 και I, 4, 1.

14. Βλ. D. NICHOLAS, Η εξέλιξη του μεσαιωνικού κόσμου, ελλ. μτφ. 1999, 60 επ.